Улустун аас чогаалы 5 кл
04 апреля 2015
Тыва улустун аас чогаалы
Сорулгазы: 1. 5-ки класска улустун аас чогаалынга хамаарыштыр алган билиглерин катаптап быжыглап, системажыдар.
2. /легер домактар, тоолдар таварыштыр кижизиг аажы-чаёга, тывызыктар таварыштыр сагынгыр-тывынгыр болурунга кижизидер.
3. Тоолдарныё \з\нд\лерин чугаалаттырып, \легер домактарны тайылбырладып, тывызыктарны тыптырып, уругларныё с=с курлавырын байыдар.
Херекселдери: Экран, компьютер, проектор; одуругларга аттыг чуруктар, \легер домактар.
Самбырага теманы болгаш эпиграфты бижиир:
«Демниг сааскан теве тудуп чиир»
(улегер домак).
Кичээлдин чорудуу
- Организастыг кезээ.
- Катаптаашкын.
Башкыныё с=з\.
- Шыяан ам. Эртенгиниё эртенинде, бурунгунуё мурнунда, С\т-Х=л шалбаа чыдар, С\мбер-Уула тей турар шагдан бээр «Улустуё аас чогаалы» деп ирей чурттап чораан ч\веё иргин. (Слайдыда чурук). Ирейниё бажын ашкан малы-даа чок, эктин ашкан малы-даа чок. Ооё кол-ла байы – ажы-т=л\ ч\веё иргин. Ажы-т=л\ =з\п-доругуп, школада ==ренип турар.
- 5-ки класста ч\\ деп ажы-т=л\ ==ренип турар ийик, уруглар?
- Шын-дыр. Тоол, /легер домак, Тывызык. (Слайдыда чурук).
- Ынчангаш б=г\н кичээлге улустуё аас чогаалыныё Тоол, /легер домак, Тывызык деп хевирлериниё дугайында билиглеривисти катаптап быжыглаар бис. (Кыдырааштарынга теманы, эпиграфты бижиттирер).
- /ш одуруг аразында чарыш-м==рей кылыр бис. Шын харыы дээш Кызыл (долу харыы) азы к=к (долу эвес харыы) д=рт-булуёчактар алыр силер. Кайы одуругнуё т=лээлери х=йн\ чыып алырыл, ол одуруг тиилээр.
- М==рей «Кичээнгейлиг к=р»
Чуруктарны (слайдыларда) кичээнгейлиг к=ргеш, кайы тоолдарга хамааржырын тодараткаш, чурук-биле холбаалыг \з\нд\н\ чугаалаар.
1) «Балыкчы Багай-оол».
2) «Алдын кушкаш».
3) «Боралдай ашак».
4) «Ак-Сагыш, Кара-Сагыш».
5) «Балыкчы Багай-оол».
- М==рей «Кичээнгейлиг дыёна»
Тоолдан \з\нд\н\ кичээнгейлиг дыёнааш, тоолдуё адын тодарадыр.
- «Ол чорааш, кашпал кара хемниё кирген аксын чурттаан хаанныё аалыныё чоогунга чедип келгеш, д=ёг\р к=к бугазын мунгаш, хаанныё аалынга чортуп келген». («Балыкчы Багай-оол»).
- «Олар бот-боттарынга кончуг д=мей ынчангаш оларны кым-даа кайы-кайызындан ылгаштырбас турган». («Лю алышкылар»).
- «Ийи алышкы, оран-сууру, ада-иези чок болгаш, чер кезип, айбыладып чоруур улус ч\веё иргин». («Ак-Сагыш, Кара-Сагыш»).
- «Ашак даштыгаа \н\п келгеш, муё кара хойну с\р\п алгаш, орук айтып Берген кадайга чедип келгеш, таварышкан ч\\лдерин д=герезин т==г\п, олча-ажыын к=рг\скен». («Боралдай ашак»).
- Оол «… улуг ак шарызын мунуп алгаш, бызааларын дилеп чоруп-ла каап-тыр. Та кажанга, та чежеге чедир дилеп келген ч\ве, тып чадап кааш, чанып олурган». («Д=ё-Х==ж\к».
- «Ирей, кадай удуп чыдып алгаш, эртен туруп келирге, ч\\-даа чок – хоо-дазырт бооп-тур.» («Алдын кушкаш»).
- Дараазында \легер домактар кайы тоолдарныё утказын дамчыдып турарыл?
Артык сеткил ара д\жер.
Бак сагыш башка халдаар.
- Улустуё аас чогаалыныё Тоол деп оглунуё онзагай талалалары кандыгыл?
- Тоол чечен-мерген дылдыг, хуулгаазын боорда, амыдыралчы оол ч\ве-дир.
- М==рей «Чедир чугаала».
Одуруг б\р\з\нден 1-1 ==реникчи самбыра мурнунга карточка-биле ажылдаар. /легер домактарныё ийиги одуруун чедир чугаалааш, утказын тайылбырлаар.
- Сеткилдиё бичези херек,
(Эртемниё улуу херек.)
- Эки кижээ эш х=й,
(Эки аътка э эх=й).
- Эки кылган ажыл –
(Элеп читпес алдар).
Олурар ==реникчилер-биле беседа.
- Ч\н\ \легер домак дээрил?
-/легер домактарныё темалары кандыгыл?
Одуругларга \легер домактар:
- Арныё бодава,
(Адыё бода).
- Ие к=рбээнин кызы к==р,
(Ада к=рбээнин оглу к==р).
- Олутта олча чок,
(Чыдында чыргал чок).
/легер домактарныё темалары кандыгыл?
/легер домактар чугаалаар. 1-1 орус \легер домактар чугаалаар.
- /легер домактарныё ужур-дузазы кандыгыл?
- Улустуё аас чогаалыныё /легер домак деп оглу бичии-даа бол, улусту ==редип, сургап чоруур оол ч\ве-дир.
Словарь ажылы:
Дээрбек – т=герик, борбак.
Сая – х=й.
Б=л\к б\р\з\нге тывызыктар тыптырар, тыппас болза, =ске б=л\к харыылап болур. (Слайдыларда)
- Чолдак ыт аргага баргаш, Хыл дег боттуг,
Ыяш к=ргеш ээрди. (Балды). Хымыш дег баштыг. (Телефон).
2. Аъдым демир, бодум демир, Бирде сен бар,
Кымчым чокка д\шпес-ле мен. (Шооча, д\лг\\р). Бирде мен барайн. (Бутар).
- Дээрбек карак Чаёгыс чаактыг,
Дээр =тт\р к=рд\. (Балык). Сая диштиг. (Щетка).
- М==рей «Мен сеёээ, сен меёээ».
Одуруглар бот-боттарынга 1-1 тывызык тыптырар.
- «Чогаадыкчы м==рей».
Командаларга чуруктар \леп бээр. Чуруктарда ч\велерге хамаарыштыр тывызык чогаадыр.
Шак, шиви, чаъс.
- Тывызыктарныё ужур-дузазы кандыгыл?
- Улустуё аас чогаалыныё Тывызык деп оглу чараш чурумалдыг, арай чажыт, сагынгыр-тывынгыр оол бооп-тур.
- Тывызыктарныё болгаш \легер домактарныё д=мей талалары кандыгыл?
- Т\ёнел.
- Тоол, \легер домак, тывызыктыё адазын ч\ге Улустуё аас чогаалы дээрил?
- Ооё оон =ске ажы-т=л\ (хевирлери) кандыгыл?
Т\ёнел с=с.
Тыва улустуё аас чогаалы – байлак эртиневис. Ол сагыш-сеткиливис байыдып, аныяк =скенни чоннуё эки, чаагай, буянныг чаёчылдарынга чаёчыктырып, кижизидип чоруур.
М==рейниё т\ёнелин \нд\рер.
- Онаалга
«Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп темага кыска чогаадыг бижип эккээр.